İNSAN MERTEBELERİNDE AKLIN GÖRÜNÜŞÜ

İnsanlar üç kısımdır.Avam-Havas-Ehassül Havas .Aklın marifeti bu üç kademede işlediği ameller olarak bilinir.
Avam mertebesinde, avamın aklı, yiyecek ve giyecek endişesi ile , yazın ne yerim, kışın ne giyerim düşüncesine bağlıdır.Aslında fiilleriyle hayvandan daha aşağı mertebede olan bu akıl, helal-haram demeden yer içer, şehvet ateşini söndürür.Bunlar için Hak Teala ""Gerçekte onlar hayvanlar gibidir hatta daha da şaşkın bir yoldadırlar."(Furkan:44)
HAVAS MERTEBESİNDE;Onun himmeti, üstünlüğü mükaşefe  ve müşahede yolundaki gayretindendir. Mücahede eden müşahede bulur. O, Allah'a giden yolları arar, her bir menzilin, her bir müşahadenin zevkine varır, her menzilin müşahede ve nişanını beyan ile sırlarını keşfeder.Gizli sırlara yol bulur. Hak Teala bunlar için:"Bizim uğrumuzda gayret gösterip, mücahede edenlere elbette muvaffakiyet yollarımızı gösteririz.Muhakkak ki Allah muhsinlerle beraberdir"Ankebut 69) ..MUHSİN, ALLAH'I GÖRÜYORMUŞCASINA KULLUK EDENLERE, GÜZEL DÜŞÜNÜP GÜZEL DAVRANANLARA DENİLİR. MÜKAŞEFE: Kalp gözünün açılması, gayb aleminin görülmesini sağlayan hal.Hakikat ehline Allah sırlarının görünmesi, tevhid delilleriyle halkta Allah'ı görmektir. MÜŞAHEDE;Her zerrede Cenab-ı Hakk'ın varlığına şahit olma. Bu görüş ten gözüyle değil kalb gözüyledir. Talip bu makamda Hak'dan gayri şeylerin varlığını hissetmeden kulluk sıfatlarına bürünür.Sonra "Ölmeden önce ölünüz" hadisinin hükmüne uygun olarak hiçliği, yokluğu elde etmek ister."Müminlere asla ölüm yoktur" müjdesindeki şeref nail olmak ister.Daima "Rabbim benim ilmimi artır"(Taha 114). ayetine dayanarak hakikat ilminin artmasını niyaz eder  ve nihayet mukarrebler (Hakk'a yakın olanlar derecesine ulaşır.
HASSÜL HAVASINDA  MERTEBESİNDE:Bu akıl Akl-ı kül (ilk yaratılan nur ve tam akıl) mertebesidir.Aklı kül mertebesindekiler  daima, vücudunu sahibinde mahv u fena(yok) etmeye çalışır.