AKIL

 Düşünce akılla bağlantılıdır.Herkesin aklı aynı incelikte olmadığı için tasavvufda akıl yedi mertebede incelenmiştir.

1-AKLI MAAŞ 2- AKLI MEAD  3- AKLI SELİM  4- AKLI NURANİ 5-AKLI RUHANİ 6- AKLI SULTANİ 7-AKLI EVVEL(AKLI KÜL)

Akıl şecere-i kainattır ve şecerenin iki kutbu vardır.Biri en alt alemlere kadar iner ve aklı maaş adını alır.Diğeri ise yükseklere , aklı külle kadar uzanır ve insanı yüceltir.

İnsanın yükselmesi akılla başlar.akıl yükseldikçe nefiste buna paralel olarak yükselmek zorundadır.Nefis yücelip azizleşirken insan sırf bedenden ibaret olmadığını , canını ve ruhunu öğrenmeye başlarAklının ihatası genişledikçe ruhunun da tealisiyle irfaniyete erer.Bundan sonra artık kişi "Kur'an la ikiz kardeş olur ki bu, Kur'andaki tüm vasıfların kendinde toplanması demektir.Bu duruma gelen bir kişinin , Kur'anın "Yapmayın" dediği şeyleri yapmasına imkan yoktur.Çünkü artık edep sahibidir.Kuranın yasakladığı şeylere tenezzül etmez..Mertebesi gibi meşrebi de ali olduğu için aşağılara inmek ona zor ve aşağılayıcı gelir , inemez.Bir kazayı ilahi ile inerse (Allah7ın tecellisine karışılmaz) o zaman tevbe ve istiğfar etmek durumunda kalır.

Bu akılların açıklamasına geçersek:

AKLI MAAŞ ; maişetinden (geçiminden) başka bir şey düşünmeyen akıldırBunun biraz daha düşük derecesine "hassase" demir ki hayvanlar alemine ait olan akıldır.Böyle bir akla sahip insanla hayvan arasındaki fark , hayvanın duyarlılığının his aleminde olmasına karşılık , insanın ileriyi ve geriyi düşünebilir olmasından ibarettir.Bu seviyedeki aklın düşüncesi bedene yöneliktir.Yiyip içmek, yatıp kalkmak,barınmak,üremek,para kazanmaktır.Aklın ilk mertebesidir.Buradan terakki etmezse ilerleyemez.

AKLI MEAD; Ahireti düşünen akıl veya aklı meaş mertebesinden çıkıp insandaki müdrike mertebesine geçmiş akıl demektir.Allah7ın bu aleme gelirken verdiği aklı meaş çocukluktan çıkıldığında ,insan ölenlere merak eder.Nereye gitmekteler?Yani aklıyla kendi kaynağını aramaya başlarsa o zaman akıl aklı mead halini almış olur.Bu düşünce değişikliği insanda sevgi ve aşk dediğimiz kıpırdanmalara yol açar.İnsan aklı meaşdan çıkıp derinlere dalmaya başlar sa Allah da ona yardım eder."Bana bir karış yaklaşan kimseye ben bir kulaç yaklaşırım" buyurur.Bu araştırma içinde olanın karşısına "Mürşit" ler çıkar.İnsan samimi bir şekilde bunlardan birinin elini tutarsa aklı meada terfi edip insanlık vasfına hak kazanır.Aklı Mead7a geçiş el tutmakla olur.Allah'dan geldik Allah'a gideceğiz .Bu dönüşün bu alemde iken gerçekleştirilmesine "Miraç" denir.

AKLI SELİM; Aklın bu mertebesi , insanın her şeyi gerçek sahibine vermesinden sonra , Allah7ın o kişiye ihsanıdır..Biz ancak bu akıl sayesinde selamete erebiliriz.Aklı selim, nura kavuşmuş akıldır.

AKLI RUHANİ; Aklın, güzel kullanılıp iç aleme döndürülmesi ve geliştirilip ruh haline intikal ettirilmesidir.

AKLI NURANİ; Ruh haline getirilmiş aklın , iyiliklerle parlar hale gelmesidir.

AKLI SULTANİ; Kainattaki saltanatı bilen akıl demektir.Böyle bir akla sahip olanlar için kainat bir saray haline gelmiştir, kendileri de dünya aleminde saltanat süren bir sultan olmuşlardır.Böyleleri , kendi kafalarındaki bu saltanatı gittikleri yere aynen götürecekleri için ahirette de sultanlıklarını devam ettireceklerdir ki bu onların iki alemde de sultan olmaları demektir.Bunlar nasip meselesidir ve Kainatı yaratanın elinde olan keyfiyettir.

AKLI KÜL;