AŞKIN MERETEBE VE MERATİPLERİ

Cansızlar alemi, nebatat olmaya aşıktır. Nebatat alemi ise hayvanat alemine yükselmeye aşıktır. Hayvanat alemi ise insan mertebesine yükselmeye aşıktır

İnsanların  aşkı dahi mertebeler üzredir. Aşkın en aşağı mertebesi eserlere olan aşk ve muhabbettir. Bu eserler insan suretlerinde,diğer eşyaların suretlerindeki ölçülülük, musiki nağmelerindeki mevzunluk ve güzellik gibi maddi yahut ahlaktaki tenasüb ve adalet gibi manevi ve ruhani olur.

İnsanın suretindeki cemal güzelliğini müşahede edenler dört tabaka üzredir. Birincisi kalpleri nurlanmış insanlardır. Onlar nefsani sıfatlardan saf olmuşlardır ve onların temiz kalpleri tabiat pisliğinden ari olmuştur. Eşyada Hakk'ın zatından başka bir şey görmezler. Aşkta münhasıran güzel suretlere kalplerini bağlamaya muhtaç değildirler.

İkincisi, Hak yolunun salikleridir ki, bunların nefisleri Hakk'ın sebepsiz inayeti  ile veyahut mücahede ve riyazet ile tabiatın zulmetinden saf olmuşlardır ve nefsin şehvetlerinden temizlenmişlerdir. Fakat cemali mutlakı insan suretindeki güzellikten külliyyen kurtulamamışlardır. Onlar aşklarını şehvetsiz olarak bir güzel insan suretine yöneltirler, bunların aşkına “aşkı mecazi” derler. Bu aşkı mecazi bilahere aşkı hakiki-i Hak rengi alır ve bu kayıttan kurtulur.

Üçüncüsü aşkı mecaziden yakalarını kurtarıp aşkı hakikiye vasıl olamayan taifedir. Gerçi bunlar nefsani şehevattan kurtulmuşlar ise de onların aşkı bir sureti bırakıp diğer bir surete devamlı olarak yönelir. Bu hal onların cemali mutlakı müşahedelerine mani olur.

Dördüncüsü, esfeli safilin-i tabiata düşen şehvetperestlerdir. Güzel kadınları kucaklarına çekmek suretiyle hayvani hisleri sükun bulur. Bu taife hevayı nefse “aşk” adını kor.