RUHUN BEŞ MERTEBESİ

Akıl, ruhun sıfatıdır.Ruhun beş mertebesi vardır her bir mertebesinde bir sıfatı akliyye terettüb eder:
BİRİNCİSİ,"ruhu hassasi" dir ki,bu ruh beş duyudan elde edilen verileri kabul eder.Bir ses olursa duyar;nazarına bir cisim isabet ederse görür;bu ruh,süt emen bir çocuğun vücudunda da vardır.
İKİNCİSİ ;ruhu Hayali'dir ki,beş duyudan elde edilen verileri depolar ve icabettiği vakit o verileri akla arz eder.Bu ruhun mertebesi öncekinden yüksektir.Çocuğun başlangıçtaki gelişmesinde bu ruh yoktur.Çünkü çocuk hissettiği şeyleri unutur; fakat ruhun bu mertebesi bazı hayvanlarda bulunur; zira hayvanların bir kısmı zarar gördüğü yerlerden kaçar.
ÜÇÜNCÜSÜ,ruhu aklidir ki,bu mertebede ruh kendinin sıfatı olan akla bürünür.Bu ruh his ve hayal haricinde olan manaları idrak eder.Bu hal çocuklardave hayvanlarda bulunmaz.
DÖRDÜNCÜSÜ,ruhu fikridir ki, bu ruh, ilmi kelam ve ilmi mantık  ve ulumu riyaziyye ve ulumu akliyyeyi kendi malumatı arasına derceder ve bunlar ile malumatını genişletir.Ulemai zahirenin aklı bu mertebededir.
Bu zikredilen dört mertebeye beşiri akıl denir.Bu akıl ledün ilimlerini idrakten acizdir.Onun için bu mertebedeki akıl,evliyanın aklına muhalefet eder;çünkü kendi tavrının dışındadır.
BEŞİNCİSİ ruhu kudsidir ki, enbiype ve onların varisleri olan kümmelin evliya hazretlerine mahsusdur.Bu ruhun sıfatı aklı küll olup ,Hz.Cibril(a.s) onun mazharıdır.Bu ruhu kutsiden envarı gaybiyye ve esrarı ilahiyye kaynamaya başlar.Ukuli ilahi,bu ruhu kudsi mertebesinde olan ruhlardan ibarettir.