HAYVANDAKİ AKIL

- Hayvanlarda akıl var mıdır? Her mahlûkun, hem aklı vardır, hem de ahlâkı. - Hayvanlarda akıl yok diyeceğim. Eğer olsaydı, insanlara uşaklık etmezdi. Döğüyoruz köpeği; gidiyor, sonra yine bize dönüyor, ekmek istiyor. Akıllı mahlûk menfaatini başkasına devreder mi? Aklı olsa hüküm verir; “Beni döğdüler, bir daha onlara gitmeyeyim” der. Köpeğin aklı var ama, kendisine göre. Aklı olmasa sahibinin evini tanır mı? Hayvanlardaki akıl, insanlardaki aklın cüz’üdür. Beygir şu elbiseyi tanır mı? Tanımaz… Ama arpayı tanır ya? Beygire de akıl verilmiş ama; kendine lâzım olduğu kadar. – İnsanlara kâmil diyoruz da hayvanlara diyemiyoruz? İnsan “Ahsen-i takvîm” dir. İnsanların aklı o kadar büyüyebilir ki… Hattâ felekkiyyâtı bile ihâta eder. Fakat köpeğin aklı büyümez. İnsanlar onu bile büyütüyorlar da, köpeklere sirklerde ne oyunlar oynatıyorlar… Taşlar, topraklar bile akıllı. Hayat varsa, akıl da var; fakat alâ kader-il’imkân, yâni kendilerine göre. Nebatların dişisi var, erkeği var; bunlar izdivaç ediyorlar. Akılları olmasa izdivaç ederler mi? İzdivaç etmeyen, meyve veremez. Böyle değil mi?