TEFEKKÜR AKLI BÜYÜTÜR,

– Tefekkür, uyanıklık uykusudur. Maddî uyku vücut için çok lâzımdır. Çocuklar ne kadar çok uyurlarsa o kadar büyürler. Vücut, uyanıkken büyümez uykuda büyür. Fânî vücut, kendinden geçince büyümeğe başlar. Tefekkür de bir uyku amma, bu uykunun mânâsı başka. İnsan, tefekkür ederken ne konuşabilir, ne dinleyebilir. Uykuda da öyle değil miyiz? Vücut, nasıl uykuda büyüyorsa, akıl da tefekkür uykusunda büyür. Kulaktan alınan ilim, tefekkürle hazmedilir. Bir de hâlin tefekkürü vardır. Hâl-i istiğrak da bir uykudur. Bir ağaç meyva verdiği zamanlar, beden ve dalların büyümesi durur. Yâni dışın uykusu, için uyanmasıdır. Tefekkür uykusu da, aklımızın uyanması demektir. Bunun içindir ki Hz. Muhammed tefekküre çok kıymet vererek: (Bir saatlik tefekkür 70 yıllık ibâdetten hayırlıdır!) demiştir. Tefekkür, bir fikirden diğerine atlamak demektir. Herşey böyledir: Suyun akışı, su zerrelerinin birbiri üzerinden atlamasıyla olur. Işık da öyledir küçük zerrelerin atılmasıyla… Vücut da aynen böyle büyür, damarların tık tık atmasıyla. Ama bunu idrâk edemeyiz; çünkü kendimizden haberimiz yok. Herşey bir tefekkür, bir uyanıklık uykusu içindedir. Tefekkürden bahseden bir doğuş vardı: Dost bilinmez, bu zevka dalmayınca, Bir bilenden izini almayınca; Aynelyakîn o yüz seyredilir mi, Tefekkür deryasına dalmayınca… Bu yollarda dersin başı: tefekkür… Bu söz şeriatta oluyor küfür; Üç yerinden çözülmeden duyulmaz, Tâ ezelden Hakkın bastığı mühür. Çözülür mü acıya dayanmadan… Bu benlikler ateşlere yanmadan, Bu âlemi nasıl seyretsin gafil, Âşık olup uykudan uyanmadan… Neyliyeyim, böyle edilmiş karar… Gösteririz, o, devre (1) yerden arar; Biz yanınca, Dosta döndü yüzümüz, Tarif etsek, duyana olur zarar. Hiç göremez, varıp öldürmeyince, Tekrar diriltip de güldürmeyince; Kuş dilini öğretmek kabil değil, Kalbinden yazıyı sildirmeyince. Satır üstüne yazı yazılır mı? Buzun üstüne mühür kazılır mı? (Emre)! eriyip de su olmayınca, Terkib olan unsur hiç bozulur mu?